Sơn từ cô, mao từ cô (Pleione bulbocodioides (Franch.) Rolfe (Coelogyne bulbocodioides Franch.))

Cây Sơn từ cô còn gọi là mao từ cô.

Tên khoa học: Pleione bulbocodioides (Franch.) Rolfe (Coelogyne bulbocodioides Franch.). Thuộc họ Lan Orchidaceae.

A. Mô tả cây

Theo những tài liệu ghi chép cũ thì sơn từ cô có tên khoa học là Pleione bulbocodioides, nhưng cho tới nay vị thuốc này chỉ thấy nhập của Trung Quốc, mà theo sự điều tra của một số tác giả Trung Quốc đến tại vùng tây nam Trung Quốc là nơi cây này được khai thác thì thấy nó thuộc nhiều loài có hình dáng bên ngoài giống nhau, lại vì chưa thu được mẫu vật có hoa quả nên chỉ tạm xác định là Pleione sp. Đó là một cây sống lâu năm với thân rễ hình trứng dài 1.5cm, rộng 1.3cm mang nhiều rễ nhỏ, với những lá hình mác dài 2.0 – 3.5cm, màu xanh lục với gân chạy song song. Hoa, quả chưa rõ.

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Như trên đã nói, đây là một vị thuốc hoàn toàn còn phải nhập của Trung Quốc. Ngay tại đây cũng thu mua tại Quý Châu và Tứ Xuyên, nhưng tại nơi thu mua ít dùng, mà chỉ đưa bán đi nơi khác dùng nhiều hơn.
 
Thu hái vào tháng 4, trừ bỏ thân và vảy lá, rễ con, rửa sạch đất cát, đồ cho chín tới giữa củ rồi phơi hay sấy khô. Vị thuốc hình cầu hay hình thay đổi, dài 1.5 – 2.5cm, đường kính 1.5 – 2.0cm, mặt ngoài vàng trắng hay nâu nhạt, trên mặt còn lá vảy hay đã bóc hết, cứng, khó bẻ, vết cắt màu vàng trắng, hơi trong trong, không mùi, vị nhạt.
 
C. Thành phần hoá học

Chưa thấy tài liệu nghiên cứu.
 
D. Công dụng và liều dùng

Theo tài liệu cổ, sơn từ cô có vị ngọt, hơi cay, tính hàn, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, tiêu thũng, thường dùng chữa ung thũng, đinh độc, loa lịch, rắn và sâu bọ cắn.
 
Chỉ thấy dùng theo kinh nghiệm cổ với liều từ 3 đến 6g uống, dùng ngoài không kể liều lượng.
 
Đơn thuốc có sơn từ cô:

Tử kim đỉnh chữa ngộ độc thức ăn: Sơn từ cô 80g, đại kích 60g, ngũ hội tử 40g, thiên kim tử sương 40g, chu sa 16g, xạ hương 12g, minh hùng hoàng 8g. Chế thành thuốc đỉnh hay thuốc viên, mỗi đỉnh hay viên 2 hoặc 4g. Mỗi lần dùng 1 đến 2g, ngày uống 1 đến 2 lần, dùng nước nóng chiêu thuốc. Đơn thuốc này nếu chế thành đỉnh mang tên tử kim đĩnh hay thái ất tử kim đĩnh dùng chữa ngộ độc thức ăn, nôn hay ỉa được là khỏi.
 
Chú thích:

1. Đây là vị sơn từ cô chính thức. Còn một vị nữa cũng mang tên sơn từ cô nhưng công dụng không giống (Xem vị San sư cô hay còn gọi là Thanh ngưu đởm Tinospora sagittata, thuộc họ Tiết dê Menispermaceae).
 
2. Một số tài liệu khác của Trung Quốc xác định sơn từ cô là dò của cây Tulipa edulis Baker, thuộc họ Hành tỏi (Liliaceae) có hoạt chất là tulipin và inulin. Cần kiểm tra và đối chiếu lại.

Loài Tulipa edulis (Họ Hành tỏi)
 
(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – GS. Đỗ Tất Lợi)