Núc nác, so đo thuyền, lin may, mộc hồ điệp, ung ca, nam hoàng bá, hoàng bá nam, thiêu tầng chỉ, bạch ngọc nhi, thiên trương chỉ (Oroxylum indicum (L.), Vent (Bignonia indica L., Calosanthes indica Blume))

Cây Núc nác còn gọi là so đo thuyền, lin may, mộc hồ điệp, ung ca (Lào), k’nốc (Ban Mê Thuột), nam hoàng bá, hoàng bá nam, thiêu tầng chỉ, bạch ngọc nhi, thiên trương chỉ (Vân Nam), triểu giản (Quảng Tây).

Tên khoa học là Oroxylum indicum (L.), Vent (Bignonia indica L., Calosanthes indica Blume). Thuộc họ Chùm ớt Bignoniaceae.

Cây núc nác cung cấp cho ta hai vị thuốc:

1. Vỏ núc nác (Cortex Oroxyli) là vỏ thân phơi hay sấy khô của cây núc nác.
 
2. Hạt núc nác (Semen Oroxyli) là hạt phơi hay sấy khô của cây núc nác. Hạt núc nác làm thuốc có tên mộc hồ điệp (mộc là gỗ/ cây, hồ diệp là con bướm) vì hạt trông giống như con bướm bằng gỗ.
 
A. Mô tả cây

Cây to cao 7 - 12m, có thể cao tới 20 - 25m, thân nhẵn, ít phân nhánh, vỏ cây màu xám tro, nhưng khi bẻ có màu vàng nhạt. Lá to 2 - 3 lần kép lông chim, dài tới 2m. Lá chét hình bầu dục, nguyên, đầu nhọn, dài 7.5 - 15cm, rộng 5.0 – 6.5cm. Hoa màu đỏ tím, to mẫm, mọc thành chùm ở đầu cành, dài tới 1m, 5 nhị trong đó có 1 nhị nhỏ hơn. Quả nang to, dài tới 50 - 80cm, rộng 5 - 7cm, trong chứa hạt, bao quanh có một màng mỏng, bóng và trong, hơi thành hình chữ nhật. 

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Núc nác mọc hoang và được trồng khắp nơi ở nước ta, miền Bắc cũng như miền Nam. Còn mọc ở Trung Quốc (Phúc Kiến, Quảng Tây, Vân Nam, Quý Châu, Tứ Xuyên, Hải Nam, Quảng Đông), Malaixia, Ấn Độ, Lào, Campuchia.
 
Muốn thu hoạch hạt, đợi tới cuối thu sang đông, hái lấy quả chín, phơi khô, lấy hạt rồi lại phơi khô nữa để dành mà dùng dần.
 
Vỏ núc nác có thể thu hoạch gần như quanh năm, tốt nhất vào mùa xuân hạ. Thường đẽo vỏ trên cây còn sống, ít nơi hạ cây. vỏ núc nác lấy về dùng tươi hay phơi khô mà dùng. Không phải chế biến gì khác.
 
Vỏ núc nác màu nâu nhạt, trên có rất nhiều sẹo của cuống lá cũ và rất nhiều những đám nhỏ nổi lên, mặt trong khi còn tươi có màu vàng nhạt, không mùi, vị đắng, hơi hắc.
 
Hạt núc nác hình bầu dục, rất mỏng, dẹt ba phía vỏ ngoài phát triển thành màng rất mỏng, trông trông như cánh bướm, màu trắng nâu nhạt, có những đường gân từ hạt toả ra. Chiều dài cả hạt và cánh từ 4 - 7cm, rộng 2.5 – 4.0cm. Nếu chỉ kể hạt không thì chỉ dài 1.5 – 2.5cm, rộng 1 - 2cm. Khi bóc màng ngoài thấy rễ phôi và lá mầm rất rõ, mỏng như cánh bướm, dòn. Không mùi, vị hơi đắng. Những hạt khô, màu trắng, nguyên là tốt.
 
C. Thành phần hoá học

Vỏ núc nác: Chứa một ít ancaloit, tanin và một số dẫn xuất flavonoit ở dạng tự do hay heterozit. Những chất flavonoit thường thấy là:
 
- Oroxylin A: Công thức thô C16H12O5, cấu trúc là 5-7 dihydroxy 6-métoxy flavon, trọng lượng phân tử 284. Tinh thể màu vàng chanh, độ chảy 230 – 232oC, tan trong cồn, axeton, benzen nóng, trong kiềm, ête, axit axetic đặc.

Oroxylin A

- Baicalein hay noroxylin: 5-6-7 trihydroxyflavon, công thức thô C15H10O5, trọng lượng phân tử 270.20, tinh thể màu vàng, hình lăng trụ, độ chảy 264 – 265oC, tan trong etanol, metanol, ête, axeton, etylaxetat, axit axêtic đặc, trong kiềm loãng và cho màu vàng thẫm, trong axit sunfuric đặc cho màu vàng có huỳnh quang lục. Ít tan trong clorofoc, nitfobenzen.

 Baicalein

- Crysin: 5-7 dihydroxyflavon, công thức thô C15H10O4, trọng lượng phân tử 254.23 có tinh thể màu vàng nhạt, chứa trong vỏ rễ, độ chảy 276oC. Không tan trong nước, tan trong dung dịch kiềm. Ít tan trong cồn clorofoc, ête. Có thể thăng hoa được. 

Crysin

- Tetuin: Là baicalein kết hợp với glucoza ở vị trí 6. Có tinh thể màu vàng nhạt, độ chảy 112 – 114oC.

Tetuin

Các dẫn xuất flavonoit có trong vỏ núc nác chiếm từ 3 - 4% (tính trên vỏ khô).

Hột núc nác: Theo Mehta C. R. (Chemical in-vestigation of the seed oil of. Oroxylum indicum Vent, Proceed. Indian Acad. Sei, Sect A9 [5] 1939: 390 - 395), trong hạt núc nác có một chất kiềm màu vàng, một chất dầu béo chứa 80.4% axit oleic, các axit panmitic, stearic và có thể cả axitlignoxeric.
 
D. Tác dụng dược lý

Hạt núc nác: Chưa thấy có tài liệu nghiên cứu.
 
Vỏ núc nác: Dựa trên kết quả lâm sàng dùng vỏ núc nác chữa dị ứng của bênh viện Việt - Tiệp Hải Phòng, I. I. Brekhman và P. P, Gôlicôv tại Viện Nghiên cứu hoạt chất sinh vật của chi nhánh Xibêri – Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô cũ, năm 1965 đã thí nghiệm trên thực nghiệm vỏ cây núc nác Việt Nam và đã đi tới một số kết luận sau đây:
 
1. Các kết quả nghiên cứu trên thực nghiệm đã xác minh kinh nghiệm nhân dân là vỏ núc nác có tác dụng rõ rệt chống dị ứng.
 
2. Núc nác tăng sức đề kháng của cơ thể đối với một số tác nhân bất lợi từ bên ngoài vào cơ thể. Độc tính của vỏ núc nác rất thấp: LD-50 của vở núc nác đối với chuột nhắt trắng là 23ml dịch chiết vỏ núc nác 100% trên 1kg thể trọng.
 
3. Núc nác làm giảm độ thấm của mạch máu trên chuột đã gây mẫn cảm bằng lòng trắng và không có ảnh hưởng đối với sự thấm của mạch máu trên chuột được gây mẫn cảm bằng huyết thanh ngựa trộn với dầu parafin.
 
4. Núc nác không có ảnh hưởng đáng kể tới sự phát triển của hiện tượng Actuýt Sakharôv, nhưng quá trình hồi phục trên thỏ thí nghiệm đã được gây mẫn cảm xảy ra nhanh hơn là trên những thỏ đối chứng.
 
5. Núc nác ức chế vết sưng phồng do lòng trắng trứng gây ra. Tác dụng chống viêm của núc nác vẫn còn tồn tại sau khi đã cắt bỏ tuyến thượng thận.
 
6. Trên những con vật được gây mẫn cảm, tác dụng chống viêm thể hiện mạnh hơn là trên những con vật không được gây mẫn cảm.
 
7. Do ảnh hưởng của vỏ núc nác, độ thấm của mạch máu giảm xuống tại nơi tiêm trong da chất focmalin và histamin. Khi gây viêm bằng xylen núc nác không có ảnh hưởng trên độ thấm của máu.
 
E. Công dụng và liều dùng

Hạt núc nác là một vị thuốc dùng trong phạm vi nhân dân để chữa ho lâu ngày, viêm khí quản, đau dạ dạy. Theo tiếng nói của Đông y thì hạt núc nác nhuận phế, chỉ khát, chỉ thống, bình can dùng trong những trường hợp ho hen không ngừng, đau dạ dày, đau bụng, vết loét không liền miệng.
 
Ngày uống 2 đến 3g dưới dạng thuốc sắc (để chữa ho) hay sấy khô tán nhỏ (chữa bệnh đau dạ dày). Dùng ngoài tán bột rắc lên vết lở loét, mụn nhọt vỡ lâu ngày không liền miệng, không kể liều lượng.
 
Vỏ núc nác chữa đi ngoài, đi lỵ, thuốc bổ chát, chữa dị ứng bệnh ngoài da, còn dùng để nhuộm màu vàng. Trong nhân dân dùng vỏ núc nác gọi là hoàng bá nam để chữa những bệnh cần vị hoàng bá thực. Chúng ta biết, vị hoàng bá thực là vỏ thân phơi khô của hoàng bá Phellodendron amurense Rupr, thuộc họ Cam Rutaceae (Xem vị này).
 
Ngày dùng 5 đến 10g vỏ khô dưới dạng thuốc sắc. Dùng ngoài không kể liều lượng.
 
Đơn thuốc có vị núc nác

Chữa viêm phế quản, ho lâu ngày: Mộc hồ điệp 10g, đường phèn hay kẹo mạch nha 30g, nước 300ml, sắc còn 200ml. Chia 3 lần uống trong ngày.
 
Chữa lở loét do sơn ăn: Vỏ núc nác tươi (số lượng tuỳ theo vết loét), giã nát, thêm rượu 30 – 40o vào (rượu ta vẫn uống), cứ 1 phẩn vỏ, 3 phần rượu, ngâm vào khoảng 2 - 3 giờ. Dùng rượu này bôi vào nơi lở sơn. Ngày bôi 3 - 4 lẩn. Chỉ 2 - 3 ngày là khỏi.
 
(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – GS. Đỗ Tất Lợi)