Sao đen, koky (Campuchia), mạy khèn (Lào) (Hopea odorata Roxb)

Cây Sao Đen còn gọi là koky (Campuchia), mạy khèn (Lào).

Tên khoa học:  Hopea odorata Roxb. Thuộc họ Dầu Dipterocarpaceae.

A. Mô tả cây

Cây to cao 30 - 40m, vỏ vàng xù xì và nhiều xơ. Lá hình trứng thon và nhọn, đầu tù, gân cấp 2 có 7 - 16 đôi, dài 6 - 13cm, rộng 3 - 5cm, mặt dưới nhạt hơn mặt lá trên. Hoa mọc thành chùm ngắn hơn lá hay dài bằng lá, trên có phủ một lớp lông tơ màu tro, có 10 - 12 nhánh, mỗi nhánh có 4 - 6 hoa mọc cạnh nhau và xếp một bên. Quả hình tháp, có 2 cánh dài, có 7 - 11 gân song song và không đều.
 
Mùa hoa quả vào các tháng 5 – 6.

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây mọc phổ biến chủ yếu ở các tỉnh miền Nam nước ta. Ở Hà Nội, vài phố có những hàng cây sao đen trồng làm cây bóng mát. Còn mọc và được trồng ở Malaixia, đảo Boc-nê-ô.
 
Thường trồng chủ yếu làm cây bóng mát và lấy gỗ đóng đồ dùng, đóng thuyền, làm cầu và các công trình kiến thiết lớn.
 
Người ta dùng vỏ cây và nhựa. Thu hái gần như quanh năm. Dùng tươi hay khô.
 
C. Thành phần hoá học

Mới biết trong sao đen có chất nhựa được dùng trên thị trường quốc tế với tên dammar. Tên dammar còn được dùng để chỉ nhiều loại nhựa chích từ nhiều cây khác thuộc họ Dầu Pipterocarpaceae như Hopea, Balanocarpus, Vatica, Dryobalanops, Shorea, Vateria; họ Thông Abietaceae như Dammara, Pinus; họ Trám Burseraceae như Canarium, Aucumea; họ Măng cụt Guttiferae như Garcinia.
 
Nhựa dammar của sao đen có màu vàng nhạt đến vàng đỏ hoặc nâu sẫm. Có loại tốt gần như không màu. Tỷ trọng 0.900 (loại không màu), đến 1.055 (loại có màu), độ chảy 110oC (loại không màu), 141oC (loại có màu), chỉ số axit 53, chỉ số xà phòng 81.
 
Thành phần chủ yếu của nhựa dammar sao đen là các axit damarolic và các damaresen α và β.
 
Mặt trong của vỏ cây hay cành lớn còn chứa một tỷ lệ cao tanin (14.57%), có thể dùng trong thuộc da.
 
D. Công dụng và liều dùng

Vỏ cây sao đen được dùng ở nhiều nơi trong nước ta làm vỏ ăn trầu (trầu không).
 
Nhưng công dụng phổ biến nhất tại nhiều tỉnh miền Nam là chữa các bệnh viêm lợi, ap-xe lợi, sâu răng. Thuốc làm cho lợi răng chắc lại, răng chậm rụng.

Cách dùng như sau: Ngâm vỏ sao đen trong rượu 30 hay 40o (rượu nhân dân vẫn uống), sau vài giờ ta được một dịch chiết màu nâu đen hơi đỏ. Dùng rượu này súc miệng ngày 3 lần, mỗi lần súc 3 ngụm liền: Ngậm 15 đến 20 phút rồi nhổ đi. Thường chỉ súc một lần đã thấy đỡ đau nhức.
 
Có thể sắc vỏ với nước: 50g vỏ, thêm một bát nước (300ml), cho nước vào đun sôi, giữ sôi trong 15 phút. Dùng nước này súc miệng. Cho vào miệng, ngậm trong 15 - 20 phút. Ngày làm 2 hay 3 lần. Dùng luôn trong 3 - 4 ngày. Có khi người ta phối hợp vỏ sao đen với một vị thuốc khác.
 
Nhựa sao đen được chích trên thân và cành to. Người ta dùng nhựa sao đen trong công nghiệp sơn, vec-ni, công nghiệp thuốc ảnh.
 
(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – GS. Đỗ Tất Lợi)