Tục tùy tử, Thiên kim tử (Euphorbia lathyris L)

Cây Tục tùy tử Còn gọi là Thiên kim tử.

Tên khoa học: Euphorbia lathyris L. Thuộc họ Thầu dầu Euphorbiaceae.

A. Mô tả cây

Cây thân thảo, sống hai năm, cao khoảng 1m, thân rỗng, lá ở thân không cuống, không có lá kèm, hình giáo nhọn, mọc đối chéo chữ thập, chỉ có gân giữa nổi lên rõ rệt thôi. Ở phần ngọn thân, lá ngắn hơn, gần hình tim. Ở kẽ lá có một tán chia thành 2 - 5 nhánh, mỗi nhánh kết thúc bởi một cụm hoa hình chén, trông giống một hoa đều lưỡng tính. Mỗi chén gồm có một tổng bao 5 lá bắc liền nhau gốc, rời và nhọn. Trong những chỗ lõm ngăn cách ngọn các lá bắc có 4 tuyến hình lưỡi liềm. Từ miệng chén mọc ra vô số hoa đực và mỗi hoa một hoa cái ở giữa, mang bởi một cuống dài, thoạt tiên đứng, về sau cong xuống đất. Mỗi hoa đực giảm chỉ còn mỗi một nhị, chỉ ngắn mang bao phấn 2 ô mở bởi kẽ nứt dọc hướng ngoài. Chỉ nhị đặt trên một cái chân hình trụ, giới hạn bởi một chỗ thắt vòng quanh gọi là khớp. Hoa cái trần, giảm thành một nhuỵ, cấu tạo bởi 3 lá noãn, bầu 3 ô mang 3 vòi gần rời nhau, chẻ đôi ở ngọn. Mỗi ô đựng một noãn có nút úp lên trên. Quả nang có 3 mảnh vỏ, tách rời khỏi trụ quả và mở bởi một kẽ nứt ở giữa lưng. Hạt có mồng, vỏ ngoài màu nâu mờ, trong đựng cây mầm và nội nhũ.

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây mới di thực vào nước ta khoảng 20 năm nay, nhưng mới chỉ được trồng lẻ tẻ tại một vài vườn thuốc địa phương. Mùa hoa vào các tháng 4 - 7, mùa thu hái hạt dùng làm thuốc với tên tục tuỳ tử hay thiên kim tử vào các tháng 8 - 9.
 
Hạt hái về, loại bỏ tạp chất, phơi hay sấy khô.
 
C. Thành phần hoá học

Trong hạt tùy tục tử có từ 40 - 46% dầu béo, chất gôm. Ngoài ra, còn có euphorbiasteroit (độ chảy 199.5oC là dẫn xuất của epoxylathyrol và những dẫn xuất của cumarin như aesculin, daphnetin, daphnin và biaesculetin (còn gọi là euphorbetin).

D. Công dụng và liều dùng

Tục tùy tử là một vị thuốc lợi tiểu, tẩy mạnh, có tác dụng hành thuỷ, phá huyết.
 
Theo tài liệu cổ, tục tùy tử có vị cay, tính ôn và có đọc vào hai kinh can và thận. Có tác dụng hành thuỷ, phá huyết, công tích, trục ẩm. Thường dùng chữa thuỷ thũng trướng mãn, huyết kết làm kinh nguyệt bế tắc, đàm ẩm trưng kết.
 
Thường dùng dưới dạng thuốc sương, nghĩa là đã bỏ vỏ, lấy nhân ép vào giữa hai tờ giấy bản, ép bỏ dầu, dùng bã. Ngày dùng 0.3 đến 0.6g bã này (sương). Dùng ngoài đắp lên chỗ mẩn ngứa.
 
Chú thích: Ngoài công dụng làm thuốc, gần đây Menvin Canvin ở Đại học California đã phát hiện cây tục tùy tử và cây xương khô (Euphorbia tirucalli Lin) đều chứa chất hydrocarbua giống dầu mỏ, lại ít tạp chất hơn dầu mỏ vì không có chất lưu huỳnh gây khó khăn trong việc chế biến. Hai cây này có thể mọc khoẻ trên những đất khô cằn và cho năng suất khoảng 15 tấn/ ha. Cavin đã tính, với diện tích sa mạc vùng Arizona, 2 cây này có thể thoả mãn nhu cầu về xăng để chạy xe hơi của xứ mình.

(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – GS. Đỗ Tất Lợi)