Nga truật, ngải tím, tam nại, bồng truật, nghệ đen (Curcuma zedoaria Rose. (Curcuma zerumbet Roxb))

Cây Nga truật còn gọi là ngải tím, tam nại, bồng truật, nghệ đen.

Tên khoa học là Curcuma zedoaria Rose. (Curcuma zerumbet Roxb). Thuộc họ gừng Zingiberaceae.

Nga truật (Rhizma Zedoariae) là thân rễ phơi khô của cây ngải tím Curcuma zedoaria Rose.
 
A. Mô tả cây

Ngải tím là một loại cỏ cao chừng 1.0 – 1.5m, có thân rễ hình nón, có khía chạy dọc, củ toả ra theo hình chân vịt, cây mẫm và chắc, vỏ củ màu vàng nhạt, ngoài những củ chính ra, còn có những củ phụ, có cuông hình trứng hay hình quả lê, màu trắng. Lá có bẹ ôm vào thân cây ở phía dưới, dài 30 - 60cm, rộng 7 - 8cm dọc theo gân chính giữa, có những đốm màu đỏ, cuống lá ngắn hay hầu như không có. Cụm hoa mọc ngang, dài 15 - 20cm, thường xuất hiện trước khi ra lá, bao gồm một cuống dài 15 - 20cm. Lá bắc phía dưới hình trứng hay hình mác tù, màu xanh lục nhạt, mép đỏ, lá bắc phía trên màu vàng nhạt, đầu lá màu đỏ, không mang hoa. Hoa màu vàng. Đài có thùy hình mác tù, dài 15mm, thuỳ giữa nhọn, cánh môi hẹp ở phía dưới, hơi mở rộng ở phía trên.

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây ngải tím mọc hoang và được trồng ở Việt Nam để làm thuốc. Còn mọc ở Trung Quốc (Phúc Kiến, Quảng Đông, Quảng Tây, Hải Nam, Đài Loan, Vân Nam, tức là những vùng gần Việt Nam), Xrilanca và những nước nhiệt đới khác.
 
Trồng bằng thân rễ. Thu hoạch vào mùa đông. Khi thu hái, cắt bỏ rễ con, đồ chín rồi phơi khô. Có khi thái mỏng rồi mới phơi khô, lại có khi trước lúc thái mỏng, đem củ ngâm dấm (600g nga truật ngâm trong 160g dấm, 160g nước), đun cho đến cạn, đem ra thái mỏng, rồi phơi khô.
 
C. Thành phần hoá học

Trong nga truật có chừng 1.0 – 1.5%tinh dầu, 3.5% chất nhựa và chất nhầy. Trong tinh dầu thành phần chủ yếu gồm có 48% secquitecpen, 35% zingiberen, 9.65 xincol và một chất có tinh thể. Tinh dầu có màu vàng xanh nhạt, sánh, tỷ trọng 0.982 mùi vị gần như mùi long não.
 
D. Công dụng và liều dùng

Nga truật là một vị thuốc được dùng cả trong Đông y và Tây y. Theo tài liệu cổ, nga truật vị đắng, cay, tính ồn, vào can kinh. Có tác dụng hành khí, phá huyết, tiêu tích hoá thực. Chữa ngực bụng đau, ăn uống không tiêu. Nga truật giúp sự tiêu hoá, chữa đau bụng, kích thích, bổ.
 
Còn có tác dụng chữa ho, kinh nguyệt bế không đều.
 
Ngày dùng 3 - 6g dưới dạng thuốc sắc, thuốc bột hay thuốc viên.
 
Đơn thuốc có nga truật:

Tây y dùng nga truật trong đơn thuốc bổ Elixir de longue vie (Rượu thuốc bổ giúp sống lâu) gồm các vị thuốc sau đây: Lô hội 25g, long đởm thảo 5g, đại hoàng 2.5g, nga truật 2.5g, phan hồng hoa (Crocus sativus) 2.5g, Polyporus officinalis 2.5g. Các vị trên thái nhỏ ngâm trong 2,000ml cồn 60o, trong vòng 10 ngày. Lọc lấy rượu mà uống. Ngày uống từ 2 - 5ml rượu này, nếu uống nhiều quá sẽ có tác dụng nhuận tràng.
 
Đơn thuốc Đông y chữa trẻ con bú sữa bị nôn ra: Nga truật 4g, muối ăn 3 hạt (rất ít), sắc với sữa cho sôi chừng 5 phút, thêm một ít ngưu hoàng (rất ít, không có cũng có thể được), hoà tan cho trẻ sơ sinh uống. Chú ý, nếu cho ngưu hoàng chỉ dùng rất ít (bằng hạt gạo).
 
(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – GS. Đỗ Tất Lợi)