Kết quả điều tra, đánh giá hiện trạng các loài cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở Tuyên Quang và Hà Giang

Trong số các loài/thứ Panax hiện có ở Việt Nam, Sâm ngọc linh P. vietnamensis var. vietnamensis đã được nghiên cứu khá kỹ lưỡng về giá trị dược liệu trong đó đã phát hiện ra hàm lượng ocotillol saponin như majonoside-R2 rất cao (5,5% trong thân rễ khô) có tác dụng an thần cao mà P. ginseng không có. Hơn nữa, majonoside-R2 có khả năng kháng Epstein-Barr virus early antigen (EBV-EA) là tác nhân gây bệnh ung thư vòm họng. Trên cơ sở giá trị của Sâm ngọc linh P. vietnamensis var. vietnamensis, Thủ tướng đã ký Quyết định số 787/QĐ-TTg ngày 05/6/2017 bổ sung Sâm Việt Nam hay còn gọi là Sâm ngọc linh (P. vietnamensis var. vietnamensis) vào danh mục sản phẩm quốc gia. Trên cơ sở đó, Bộ Khoa học và Công nghệ đã có Quyết định số 4025/QĐ-BKHCN ngày 28 tháng 12 năm 2018 phê duyệt Danh mục Dự án khoa học và công nghệ và các nhiệm vụ thuộc Dự án khoa học và công nghệ của sản phẩm quốc gia "Sâm Việt Nam" nhằm hoàn thiện về giống, trồng trọt, kiểm soát nguồn gốc và chất lượng... với sự tham gia của nhiều Viện nghiên cứu, Trường Đại học và Doanh nghiệp nhằm phát triển Sâm Việt Nam thành hàng hóa chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của xã hội. Gần đây nhất, Thủ tướng đã ký Quyết định số 611/QĐ-TTg ngày 01/6/2023 Phê duyệt Chương trình phát triển Sâm Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045.

Việc điều tra xác định các loài Sâm ở Việt Nam rất quan trong giúp quản lý tài nguyên và giúp quy hoạch vùng trồng và phát triển loại dược liệu quý này. Trên cơ sở nghiên cứu trước đây cho thấy Sâm có ghi nhận ở Tuyên Quang và Hà Giang tuy nhiên chưa khẳng định được chính xác tên loài do thiếu các dữ liệu về hình thái và sinh học phân tử.  

Khu vực nghiên cứu các loài sâm thuộc chi Panax tại Tuyên Quang thuộc huyện Lâm Bình tỉnh Tuyên Quang với khu rừng phòng hộ với diện tích 39.752 ha thuộc địa bàn 8 xã, có độ cao từ 900 đến 1200m so với mặt biển có đỉnh núi cao >1900m, khu hệ núi đá vôi hiểm trở. Với độ cao và khí hậu khu vực vùng núi này rất phù hợp cho loài sâm phát triển. Trong khi khu vực Sinh Long là vùng cao nhất tỉnh Tuyên Quang với độ cao >1200m trong đó có đỉnh núi cao nhất 1911m. Khu vực Na Hang độ cao từ 1200m - 1500m phù hợp các loài sâm phát triển. Khí hậu vành đai từ 1200m trở lên thường ôn hòa, mát mẻ quanh năm, độ ẩm đất tương đối cao từ >85%. Cây sâm phát triển tốt dưới tán rừng nơi đất xốp, có mùn dày, điều kiện thông thoáng tốt, hạn chế cây tái sinh phát triển.

Khu vực nghiên cứu các loài sâm thuộc chi Panax tại Hà Giang, tập trung nghiên cứu trên 3 dãy núi cao Chiêu Lầu Thi, Tây Côn Lĩnh, Tả Phìn Hồ thuộc địa bàn các huyện Hoàng Su Phì, Bắc Quang, Vị Xuyên (Hà Giang). Nơi cao nhất trong khu vực nghiên cứu là trên 2.400m so với mực nước biển. Tỉnh Hà Giang có diện tích rừng tự nhiên 345.860 ha, có vai trò bảo vệ môi trường sinh thái đầu nguồn cho đồng bằng Bắc bộ và cung cấp nguyên liệu phục vụ cho sản xuất công nghiệp, xây dựng và là điểm du lịch sinh thái lý tưởng.

Hình ảnh mẫu Tam thất hoang Panax stipuleanatus thu ở Hà Giang

Viện Hàn lâm KHCNVN đã giao Nhiệm vụ Điều tra cơ bản “Điều tra, đánh giá hiện trạng các loài cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở Tuyên Quang và Hà Giang. Mã số nhiệm vụ: UQĐTCB.05/21-22 do PGS.TS. Phan Kế Long làm Chủ nhiệm, Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam là cơ quan chủ trì với các mục tiêu chính gồm: Điều tra và đánh giá hiện trạng các loài cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở Tuyên Quang và Hà Giang; Đề xuất phương án bảo tồn các loài cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở Tuyên Quang và Hà Giang.

Sau 02 năm thực hiện, nhiệm vụ đã đạt được một số kết quả chính như sau:

Về kết quả điều tra, đánh giá hiện trạng:

• Đã xác định được 8 quần thể cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở khu vực Tuyên Quang (3 quần thể), Hà Giang (5 quần thể);
• Đã xác định được các loài cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở khu vực Tuyên Quang là loài Panax notoginseng  (Burk.) Chow & Huang, 1975 (Điền thất/tam thất bắc);
• Đã xác định được các loài cây thuốc thuộc chi sâm (Panax L.) ở khu vực Hà Giang là loài Panax stipuleanatus C.T.Tsai & K.M.Feng (Tam thất hoang);
• Đánh giá hiện trạng quần thể P. notoginseng ở Tuyên Quang đang ở tình trạng cực kỳ Nguy cấp (Critically Endangered - CR)- A1a ver 3.1, với số lượng cây tìm thấy rất ít, cây tái sinh hiếm. Ghi nhận sâm (P. notoginseng) lần đầu tại khu vực này;
• Đánh giá hiện trạng quần thể P. stipuleanatus ở Hà Giang đang ở tình trạng Nguy cấp (Critically Endangered - CR)- A1a ver 3.1, với mức độ suy giảm quần thể > 90 % (số lượng cây tái sinh);
• Đã xác định vùng phân bố mới của Tam thất bắc ở Tuyên Quang.

Về đề xuất các phương án bảo tồn gồm:

Kết quả khảo sát của nhiệm vụ cho thấy kích thước quần thể P. nototginseng ở Tuyên Quang là khá nhỏ, gần như không tìm thấy cây tái sinh vì vậy, mặc dù tìm thấy các loài thuộc chi sâm là loài cây quý, ghi nhận lần đầu tại khu vực này với số lượng cá thể còn rất ít, do vậy nguy cơ đe dọa tuyệt chủng (cấp EN).

Quần thể sâm thu tại Hà Giang với 57 cá thể thuộc 5 tiểu quần thể Đồng Văn, Quản Bạ, Hoàng Su Phì, Bắc Quang, Vị Xuyên số lượng cá thể không nhiều, quần thể sâm khu vực này là loài Panax stipuleanatus có ghi nhận hạt cây sâm. Số lượng cây tái sinh rất thấp, nguy cơ gần các loài cây thuốc thuộc chi sâm bị thu hẹp. Theo tiêu chí đánh giá IUCN (2019), hiện trạng quần thể P. stipuleanatus ở khu vực Hà Giang đang ở mức cực kỳ nguy cấp (Critically Endangered - CR) - B2bcii, iii, v.

Đánh giá theo tiêu chí của Red list IUCN, 2019 thì các loài sâm thuộc chi Panax L. được xếp vào mức Endangered (EN) trên thế giới. Đối chiếu với tiêu chí của Sách Đỏ, 2007 – Phần thực vật cho thấy loài sâm ở Hà Giang ở mức sắp bị đe dọa (NT), rất hiếm (R) và còn thiếu dẫn liệu (K).

Để có thể bảo tồn và phát triển bền vững loài thuốc quý này, nhóm đề tài đề xuất một số giải pháp sau:

• Áp dụng mô hình bảo tồn và nhân trồng tại các vườn rừng: rừng Lâm Bình (Tuyên Quang), rừng khu vực Chiêu lầu thi (Hà Giang);
• Khuyến khích doanh nghiệp và người dân cùng tham gia bảo tồn, nhân giống tại chỗ và khai thác bền vững;
• Nghiên cứu thêm về giá trị dược liệu của P. stipuleanatus để góp phần nâng cao giá trị của loài thuốc quý này;
• Tuyên truyền bảo vệ rừng, bảo vệ sinh cảnh sống của các loài cây thuốc thuộc chi sâm .
• Về khả năng tạo hạt, nảy mầm và phát triển tại khu vực Hà Giang là có, trong quá trình điều tra vẫn thấy có cây tái sinh, vì vậy nhóm nghiên cứu đưa ra một số kiến nghị để bảo tồn loài như : (1) Cần quản lý chặt chẽ cây tái sinh, nếu cần có sự can thiệp của con người chuyển cây non về vườn ươm nhân giống; (2) Xây dựng nguồn gen “gốc” tại chỗ để duy trì và bảo tồn sự phát triển các nguồn gen tại cả 5 tiểu quần thể tại Hà Giang và 3 tiểu quần thể tại Tuyên Quang, đồng thời thử nghiệm trồng tại cùng độ cao, cùng đai khí hậu.

Ngoài ra, nhiệm vụ đã đăng được 03 bài báo trên Tạp chí trong và ngoài nước. Nhiệm vụ đã được Hội đồng nghiệm thu vào ngày 22/5/2023.

Nguồn tin: PGS.TS. Phan Kế Long - Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam