Ô đầu Việt Nam, củ gấu tàu, củ ấu tàu, cố y (Aconitum fortunei Hemsl., (Aconitum sinense Sieb., Aconitum kusnezoffii Reichb var bodinieri Fin. et Gagnep))

Ô đầu Việt Nam còn gọi là củ gấu tàu, củ ấu tàu, cố y (Mèo - Nghĩa Lộ).

Tên khoa học: Aconitum fortunei Hemsl., (Aconitum sinense Sieb., Aconitum kusnezoffii Reichb var bodinieri Fin. et Gagnep). Thuộc họ Mao lương Ranunculaceae.

Cây này trước đây được Dr. Daels - Giám đốc Vườn thực vật Berlin Dahlem xác định là Aconitum semigaleatunt.
 
A. Mô tả cây

Đây là một loại cỏ cao 0.6 – 1.0m, thân mọc thẳng đứng, có lông ngắn. Lá hình mắt chim. Chia thành 3 thùy, đường kính 5 - 7cm, thùy hơi hình trứng dài, có răng cưa ở nửa trên. Hoa lớn, màu xanh tím mọc thành chùm dày dài 5 - 15cm. Lá bắc nhỏ. Đài sau giống hình mũ nông. Quả có 5 đại, mỏng như giấy, dài 23mm, hạt có vảy ở trên mặt.

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây mọc hoang ở các vùng núi cao biên giới nước ta: Lào Cai (Sapa), Hà Giang, Khu Tây Bắc (Nghĩa Lộ). Thường thấy tại các savan cỏ. Hoa nở vào các tháng 10 - 11. Rễ củ hái vào các tháng 7 - 10 trước khi cây ra hoa là lúc củ có kích thước to nhất. Trước đây, khi hái thường cứ để nguyên một mẩu thân dài chừng 15cm, để dễ bó lại thành từng bó 20 củ một, phơi khô. Riêng tại Nghĩa Lộ, một năm ta có thể thu mua tới vài tấn ô đầu khô. Thời thuộc Pháp, những củ này được xuất sang Trung Quốc để rồi lại nhập sang ta với tên ô đầu hay thảo ô đầu. Do cách chế biến, chúng ta thấy nên xếp vào loại ô đầu.
 
C. Thành phần hóa học

Ô đầu của ta chứa chừng 5 phần nghìn ancaloit toàn phần, tan trong nước. Củ con chứa nhiều ancaloit hơn. Khi xác định liều tối đa gây độc, người ta thấy những ancaloit đó có độ độc của aconitin. Khi bị phá hủy, các ancaloit đó sẽ cho các chất ít độc hơn. Có tác giả sau khi nghiên cứu, đã đề nghị dùng ô đầu Việt Nam thay ô đầu của châu Âu (Revue médico chirurgicale Francaise 3, 1942: 441 - 442).
 
Chúng tôi đang nghiên cứu để xem có thể chế biến thành vị Phụ tử như của Trung Quốc hay không.
 
D. Công dụng và liều dùng

Tại những vùng có cây này mọc hoang, nhân dân thường hái thái mỏng ngâm rượu, dùng xoa bóp những nơi nhức mỏi, sai khớp, dập gẫy chân tay. Những năm gần đây, thấy quốc doanh dược liệu thu mua, có người cho đó là một vị thuốc bổ, uống quá liều nên đã xảy ra một số vụ ngộ độc. Ta có thể chế ô đầu của ta để thay Âu ô đầu. Công dụng và liều dùng.
 
Ghi chú: Đừng nhầm lẫn với vị Hương phụ có tên là Củ gấu).
 
(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – GS. Đỗ Tất Lợi)