Người bảo tồn giống cây xích tùng quý hiếm ở Yên Tử

Những ngày cuối năm, anh Sự, 40 tuổi, trú phường Thanh Sơn, TP Uông Bí, miệt mài chăm sóc vườn xích tùng rộng hơn 1.000 m2. Cầm kéo tỉa cành khô trên luống xích tùng cao hơn một mét, anh Sự mìm cười bảo tâm huyết 20 năm đã có chút thành quả. Vườn xích tùng ngày càng xanh tốt, số cây nhân giống nhiều lên.

Xích tùng, tên gọi khác là hoàng đàn giả, hồng tùng, có tên trong sách đỏ Việt Nam. Loài cây này được cho là trồng cùng thời điểm Thái Thượng hoàng, Phật hoàng Trần Nhân Tông đến Yên Tử tu hành và lập Thiền phái Trúc Lâm.

Theo Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử, hiện Yên Tử còn 233 cây xích tùng hơn 700 tuổi. Vài năm trở lại đây, hơn 20 cây đã chết; 132 cây thân, gốc bị mục rỗng, cụt ngọn, sâu bệnh nặng... Riêng khu Đường Tùng có 69 cây thì 7 cây chết, 51 cây bị mục rỗng thân, gốc và sâu bệnh hại.

Anh Sự tự nhận có duyên với xích tùng. Năm 2001, khi đang học Khoa Môi trường, Đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) hệ tại chức ở Quảng Ninh, anh xin làm việc ở Đội thu quỹ đường, Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử. Do yêu cầu công việc, anh thường xuyên đi lại các điểm di tích, say mê ngắm xích tùng cổ thụ bởi "nó tượng trưng cho sức sống mãnh liệt, khí phách hiên ngang, chính trực của người quân tử".

Năm 2002, thấy nhiều cây xích tùng 700 tuổi chết, cây con rất hiếm, anh Sự đau đáu ý định nhân giống để bảo tồn. Mỗi khi hết giờ làm, anh lại đi tìm hạt cây, mỗi lần chỉ được vài chục hạt vì chúng nhỏ như hạt thóc, khi rụng xuống lẫn vào đất đá. Số cây rụng hạt cũng rất ít.

"Mùa hạt cây xích tùng rụng kéo dài 2 tháng. Nếu không thu nhặt nhanh hạt có thể bị ủng thối dưới thảm thực bì, nếu có nảy mầm thì cũng không thể tồn tại vì bị sâu bọ tấn công", anh Sự nói. Cuối năm 2002, anh Sự ươm hàng nghìn hạt xích tùng đầu tiên. Đến đầu năm 2003, sau 7 tháng ươm, hạt xích tùng nảy mầm đạt 80%, nhưng tỷ lệ sống không cao. Cây sau đó chết rải rác do thối rễ.

Đến năm 2010, anh Sự mới tin đã thành công trong nhân giống khi 80 cây xích tùng phát triển tốt. Anh chuyển cho Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử 16 cây, trồng cạnh trụ sở. Ở nhà, anh trồng khoảng 50 cây và chuyển cho một số anh em bạn bè ba miền để trồng thử xem có phù hợp khí hậu, thổ nhưỡng không. Tất cả những cây này đều thích nghi tốt.

Cũng trong năm 2010, anh chuyển sang thí nghiệm giâm cành và phải đến 2015 mới thành công. Hiện nay vườn xích tùng của anh Sự có hơn 2.000 cây, trong đó gần 300 cây cao 1-4,5 m được nhân giống bằng hạt; 1.750 cây cao 0,1-0,6 m nhân giống bằng giâm cành.

Để hạt xích tùng nảy mầm, anh Sự dùng những chiếc khay, lấy đất ở gốc của cây xích tùng bố mẹ, vì ở đó có nấm cộng sinh. Đất xung quanh pha cát và có mùn sẽ thuận lợi khi reo, sau đó rắc vôi xung quanh để tránh kiến và mối. Trên bề mặt, anh sẽ phủ lá cây già để tránh côn trùng.

Với cách giâm cành, anh Sự cho biết tốt nhất là cắt cành từ cây 17-18 tuổi, còn những cây ở khu di tích thì không nên lấy vì tuổi cao, sức sống không tốt. "Tôi từng học về môi trường và có thời gian làm ở Yên Tử nên biết được thực trạng của cây. Quy trình nhân giống cũng tìm hiểu qua nhiều tài liệu, nhưng đến nay chủ yếu vẫn làm thủ công", anh Sự nói.

Ông Lê Tiến Dũng, Trưởng ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử, cho biết có một số người ươm được hạt xích tùng, nhưng số lượng ít và chủ yếu dùng chơi là chính. Anh Sự nhân giống được nhiều nhất và tâm huyết nhất với loài cây này.

Tháng 10/2020, anh Sự bàn giao cho Ban Quản lý 50 cây cao 1,2-1,5 m để trồng vào vị trí trí những cây cổ thụ đã chết. "Mỗi cây xích tùng giá khoảng 10 triệu đồng. Trước mắt chúng tôi cứ trồng, sau này có kinh phí sẽ trả", ông Dũng nói.

Năm 2019, dự án chăm sóc, bảo tồn các cây xích tùng cổ tại rừng quốc gia Yên Tử được triển khai, ngân sách từ tiền bán vé tham quan Yên Tử. Tổng số vốn cho dự án trên 26 tỷ đồng, kéo dài 5 năm. Tháng 12/2019, Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử phối hợp với Viện Nghiên cứu và Phát triển lâm nghiệp nhiệt đới đã khám và chữa bệnh cho 233 cây xích tùng cổ.