Đặc điểm và phân bố của các loại cây lâm nghiệp cây Tràm

TRÀM

Melaleuca cajuputi Pwell, 1809

Tên đồng nghĩa: Myrtus leucadendra L., 1759; Myrtus saligna Burm. f., 1786; Melaleuca leucadendra (L.) L., 1767; Melaleuca minor Smith, 1812; Melaleuca leucadendron (L.) L. var. minor (Smith) Duthie, 1878

Tên khác: Chè cay, chè đồng, khuynh diệp, bạch thiên tầng

Họ: Sim – Myrtaceae

Tên thương phẩm: Cajeput oil, cineol oil, 1,8-cineol oil.

Hình thái

Cây gỗ nhỏ hay trung bình, thường xanh, cao 10-15m (đôi khi tới 20-25m), và đường kính có thể đạt 50-60cm. Đôi khi là cây bụi, cao 0,5-2m, nếu mọc ở vùng đồi cằn cỗi Thân thường không thẳng; vỏ ngoài mỏng, xốp, màu trắng xám, thường bong thành nhiều lớp. Hệ rễ phát triển mạnh. Lá đơn, mọc so le; phiến lá hình mác hay hình trái xoan hẹp, thường không cân đối, kích thước 4-8(-10)x1-2,0(- 2,5)cm; đầu nhọn hoặc tù, gốc tròn hoặc hơi hình nêm; dày; lúc non có lông mềm màu trắng bạc, sau nhẵn, màu xanh lục;
gân chính 5 (đôi khi 6), hình cung; cuống lá ngắn, có lông.

Cụm hoa bông mọc ở đầu cành hay nách lá. Hoa nhỏ, màu trắng, trắng xanh nhạt, trắng vàng nhạt hoặc trắng kem; đài hợp ở gốc thành ống hình trụ hay hình trứng, 5 thuỳ đài rất ngắn; cánh tràng 5, có móng rất ngắn (các thuỳ đài và cánh tràng đều sớm rụng); nhị nhiều, hợp thành 5 bó, xếp đối diện với thuỳ đài; đĩa mật chia thuỳ, có lông mềm; bầu ẩn trong ống đài, 3 ô.

Quả nang gần hình chén hoặc hình bán cầu hoặc hình cầu, kích thước 3- 3,5x3,5-4mm, khi chín nứt thành 3 mảnh.

Hạt hình nêm hoặc hình trứng. Sau khi hoa nở, tạo quả; trục cụm hoa tiếp tục sinh trưởng, phát triển tạo thành từng đoạn mang hoa quả và mang lá xen kẽ nhau.

Các thông tin khác về thực vật

Tràm (Melaleuca cajuputi) là một trong 10 loài thuộc chi Tràm (Melaleuca L.) có hình thái gần giống với loài M. leucadendra (L.) L. Nên trước đây, một số tác giả đã có sự nhầm lẫn và xác định tên khoa học của loài tràm phân bố ở nước ta là Melaleuca leucadendra L.

Phân bố của tràm ở Việt Nam

M. leucadendra L. (đôi khi còn được viết dưới tên M.leucadendron L.) là loài tràm chỉ phân bố tự nhiên ở
Moluccas (Indonesia), Papua New Guinea và Australia. M. leucadendra là loài tràm có lá hẹp, trong tinh dầu chứa chủ yếu là methyl eugenol (80-97%), còn cineol không đáng kể (dưới 1%). Tinh dầu của loài tràm (M. cajuputi) lại chứa chủ yếu là 1,8-cineol (30-70%).

Tràm (M. cajuputi) là một loài duy nhất trong chi Tràm (Melaleuca) phân bố tự nhiên ở phía tây tuyến Wallace (Wallace’s Line), từ Australia đến Đông Nam Á và có khuynh hướng mở rộng vùng phân bố. Đấy là một loài có nguồn gen rất đa dạng. Căn cứ vào các đặc điểm hình thái, sinh thái, thành phần hoá học của tinh dầu và địa lý phân bố, Barlow (1997) đã cho rằng loài tràm (M. cajuputi) có 3 phân loài

(subspecies) dưới đây:

- subsp. cajuputi phân bố ở các đảo Baru, Ceram, quần đảo Tanimbar (Indonesia), đảo Timor và các khu vực miền Bắc, miền Tây Territory (Australia). Đây là nguồn cung cấp tinh dầu cajuput oil chủ yếu. Hiện đã được đưa vào trồng trọt trên những diện tích lớn và nhiều giống có chất lượng cao đã được chọn lọc.

- subsp. cumingiana (Turcz.) Barlow. là phân loài phân bố ở Việt Nam, Thái Lan, Myanmar, Malaysia và Indonesia. Đây cũng là phân loài đã được đưa vào trồng trọt để lấy tinh dầu ở nhiều nước Đông Nam Á.

- subsp. platyphylla Barlow. – Phân loài này chỉ phân bố ở miền Nam Indonesia và vùng Queenslan (Australia).

Ở nước ta, hiện có 2 dạng:

• Tràm đồi (còn gọi là ‘’tràm gió’’) – cây bụi nhỏ, cao 0,5-2,5(-7)m, phân bố chủ yếu ở các đồi núi thấp, vùng nội địa hay ven biển, trên các loại đất đai cằn cỗi. Hàm lượng tinh dầu trong lá cao, đạt (0,3-)0,5-0,8(-1,2)% và hàm lượng cineol trong tinh dầu cũng cao (45-60%).
• Tràm cừ – cây gỗ, cao 10-20m, mọc trên đất phèn ngập nước, chủ yếu ở vùng Đồng Tháp Mười, bao gồm các tỉnh Long An, Đồng Tháp, An Giang, Kiên Giang và Cà Mau. Hàm lượng tinh dầu trong lá thấp hơn, thường khoảng (0,2-)0,3-0,4(-0,7)% và hàm lượng cineol trong tinh dầu cũng thấp (1,5-9,5%).

Phân bố

Việt Nam:

Bắc Kạn, Thái Nguyên, Vĩnh Phúc, Hải Dương, Hà Tây, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Phú Yên, Khánh Hoà, Ninh Thuận, Bình Thuận, Đồng Nai, Bà Rịa-Vũng Tàu, Vĩnh Long, Đồng Tháp, Long An, An Giang, Kiên Giang, Cà Mau.

Thế giới:

Tràm (M. cajuputi) là loài có vùng phân bố rộng, còn gặp ở miền Nam Trung Quốc (Hồng Kông, Hải Nam), Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia, Tây Nam Papua New Guinea đến miền Bắc Australia. Còn gặp ở Ghinea và Brazil.

Đặc điểm sinh học

Tràm (M. cajuputi) có biên độ sinh thái rộng. Song rừng tràm nguyên sinh thường phân bố trên các bãi cửa sông, các bãi lầy ven biển trong vùng nhiệt đới nóng, ẩm. Tràm sinh trưởng tốt ở những khu vực có nhiệt độ trung bình tối đa khoảng 31-330C và trung bình tối thấp khoảng17-220C. Tràm không chịu được băng giá. Các khu vực tràm phân bố tập trung thường có lượng mưa trung bình năm 1.300-1.700mm và có gió mùa điển hình. Ở nước ta, “tràm đồi” thường mọc trong các thảm cây bụi ưa sáng, trên các đồi đất thấp, đất feralit, đất cát, đất pha cát, đất lầy phèn mặn, đất khô hạn hay ngập nước theo mùa, đất chua (pH 3,7-5,5) và nghèo dinh dưỡng. Dạng “tràm cứ” mọc trên các khu vực đất phèn ngập nước theo mùa hay thường
xuyên thuộc vùng Đồng Tháp Mười, như ở các tỉnh Long An, An Giang, Đồng Tháp, Cà Mau, Kiên Giang. Tại khu vực này, đất thường có thành phần cơ giới nặng, rất chua (pH 3-3,5), giàu mùn hoặc tích tụ thành lớp than bùn dày 0,3-1,0m.

Tràm là cây lâu năm, ưa sáng và có bộ tán thưa. Trong tự nhiên, tràm phát tán, tái sinh từ hạt, từ gốc hoặc từ rễ. Tràm cừ có tốc độ tăng trưởng khá nhanh, có thể đạt tới 2,3m/năm theo
chiều cao và 7cm/năm theo đường kính thân. Với điều kiện nước ta, cây thường bắt đầu ra hoa ở giai đoạn 2-3 tuổi. Hoa thụ phấn chéo nhờ côn trùng là chủ yếu. Tại các tỉnh miền Trung, tràm thường ra hoa vào tháng 10-12 và quả chín vào các tháng 1-3 năm sau.

Công dụng

Thành phần hoá học:

• Lá tươi của dạng “tràm đồi” thường chứa (0,3-)0,5-0,8(-1,2)% tinh dầu, trong đó 1,8-cineol là thành phần chính (chiếm 46,0-72%). Các hợp chất khác có hàm lượng đáng kể gồm αterpineol (14,03-15,31%) limonen (3,69-3,98%), linalool (2,84-4,17%), α-pinen (0,90-1,24%) và ρ-cymen (0,90%)…
• Hàm lượng tinh dầu trong lá (tươi) ở dạng “tràm cừ” thấp hơn, thường trong khoảng (0,20)0,3-0,5(-0,7)%. Và hàm lượng 1,8-cineol trong tinh dầu cũng thấp (1,43-9,49%), các thành phần còn lại gồm α-pinen (13,82-14,5%), ρ-cymen (8,98-9,59%), limonen (1,7%), αterpinen (1,78-1,80%) và linalool (0,44-0,50%)…

Công dụng:

• Lá tràm có tác dụng kháng khuẩn, giải cảm và giảm đau, nên được dùng để điều trị các vết thương, vết bỏng, cảm lạnh, cúm và kích thích tiêu hoá trong y học dân tộc. Lá tràm phơi khô được nhân dân ở một số địa phương nấu nước uống thay chè.
• Tinh dầu tràm được dùng xoa bóp ngoài chữa đau khớp, chân tay nhức mỏi, cảm mạo… Tinh dầu tràm đã được sử dụng làm nguyên liệu để sản xuất các loại cao xoa “Thiên hương”, dầu “Nhật lệ”, “Dầu gió”… Những năm qua ngành Dược Quảng Bình dùng tinh dầu tràm điều chế viên nang mềm “eucaseptyl”, dịch “tusinol” làm thuốc sát trùng đường hô hấp, giảm ho, long đờm, thông thoáng mũi, họng…
• Gỗ dùng trong xây dựng, trụ mỏ, nguyên liệu giấy sợi và đóng đồ gia dụng.

Kỹ thuật nhân giống, gây trồng

Nhân giống:

Tràm được nhân giống chủ yếu bằng hạt. Hạt tràm rất nhỏ, 1kg có tới 2.700.000 hạt. Có thể gieo hạt trên luống đã chuẩn bị sẵn trong vườn ươm hoặc gieo vào bầu đất. Ở điều kiện thời tiết thích hợp, chỉ sau khi gieo khoảng 5-7 ngày, hạt đã bắt đầu nẩy mầm. Mật độ gieo trong vườn ươm khoảng 7.000 hạt/m2 (tương đương 2g/m2). Sau khi nẩy mầm, cây con rất nhỏ, mảnh, dễ bị chết khi có mưa rào, ngập úng, khô hạn hoặc bệnh hại. Do vậy, cần xử lý hạt bằng thuốc chống nấm mốc, che mưa, nắng và giữ đủ ẩm cho cây con trong vườn ươm. Khi cây 4-5 tháng tuổi là có thể đưa trồng trên diện tích sản xuất.

Tràm có khả năng tái sinh chồi khỏe, nên có thể phục hồi rừng bằng các chồi từ gốc hoặc từ rễ. Nhân giống tràm bằng biện pháp giâm hom từ cành, thân và rễ cũng cho những kết quả rất khả quan. Song những nghiên cứu đã có cho thấy, biện pháp nhân giống từ hạt thuận tiện và, hiệu quả hơn, đặc biệt là về phương diện kinh tế.

Trồng và chăm sóc:

Ở Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế, thời vụ trồng tràm thích hợp là vào mùa xuân và mùa mưa. Nên trồng theo hốc. Mật độ trồng tuỳ thuộc vào điều kiện đất đai và mục đích sử dụng. Có thể trồng thuần loại hoặc trồng xen với các loại cây bụi sẵn có. “Tràm đồi” trồng thuần loại theo đường đồng mức trên đồi, hàng cách hàng 1m và cây cách cây 0,5m mật độ trung bình khoảng trên dưới 20.000 cây/ha. “Tràm cừ”, trồng với mục đích tạo rừng cây lấy gỗ trồng thưa hơn, mật độ trung bình khoảng trên dưới 5.000 cây/ha.

Trồng đảm bảo kỹ thuật và chăm sóc tốt, tỷ lệ cây sống đạt 80-90%. Trong thời gian đầu cần làm cỏ, giữ ẩm cho đất và trồng bổ sung những cây đã bị chết. Khi 5 tuổi, “tràm đồi” đã có độ cao trung bình 1,0-1,2m, cây phân cành nhiều và tạo bộ tán đẹp (kích thước tán 0,6x1,0m). Nhân dân ở vùng Đồng Tháp Mười và các tỉnh Cà Mau, Kiên Giang đã tích luỹ được nhiều kinh nghiệm trong việc gây trồng, phục hồi và khai thác tổng hợp hiệu quả kinh tế của hệ sinh thái rừng tràm.

Ở nước ta, hiện vẫn chưa có thông tin về vấn đề sâu bệnh đối với tràm. Tại Indonesia đã ghi nhận có một số loài mối (Macrotermes gilvus, Macrotermes insperatus, Odontotermes gradiceps…) gây hại vỏ, gỗ và rễ của tràm.

Khai thác, chế biến và bảo quản

Ở nước ta hiện vẫn khai thác tinh dầu tràm mọc tự nhiên là chủ yếu. Cây 5-6 tuổi có thể cho thu lứa lá đầu tiên. Mỗi năm có thể thu hái 2 lứa vào mùa sinh trưởng (tháng 3 và tháng 9). Đây là lúc cây có sinh khối chất xanh, hàm lượng và chất lượng tinh dầu đều cao. Khi thu hái thường cắt cả lá và cành non ở độ cao trên mặt đất chừng 1m. Nghiên cứu các đặc điểm sinh học, sinh thái và tinh dầu tràm (M. cajuputi) tại Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế, Đào Trọng Hưng (1995) đã nhận xét, tràm sinh trưởng trên đồi núi cho hàm lượng tinh dầu cũng như hàm lượng cineol cao hơn hẳn so với tràm mọc ở đầm lầy, thung lũng và trên đất cát.

Lá tràm thu về dùng để chưng cất tinh dầu. Việc chưng cất tinh dầu thường vẫn sử dụng các thiết bị lôi kéo theo hơi nước. Hàm lượng 1,8-cineol trong tinh dầu càng cao, chất lượng tinh dầu càng tốt. Do đó, trong công nghiệp người ta thường sử dụng các biện pháp tinh chế loại bỏ bớt thành phần các hợp chất terpen, dễ nhựa hoá, có mùi khó chịu và nâng cao hàm lượng 1,8-cineol trong tinh dầu (tới 90-98%).

Giá trị kinh tế, khoa học và bảo tồn

Trên thế giới, Indonesia và Việt Nam là 2 nước có diện tích rừng tràm lớn nhất. Chỉ riêng vùng Đồng Tháp Mười, Cà Mau, Kiên Giang đã có khoảng trên 100.000 ha rừng tràm tự nhiên. Ở các tỉnh miền Trung (Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế), diện tích rừng có tràm sinh trưởng cũng lên tới hàng chục ngàn hecta. Mặc dù chưa được quan tâm đầy đủ, song hàng năm, đồng bào ta cũng đã khai thác và chưng cất khoảng trên dưới 100 tấn tinh dầu tràm. Trên thị trường thế giới, tinh dầu tràm loại I (loại tốt) với hàm lượng 1,8-cineol từ 55-65% thường có giá khoảng 9-10 USD/kg.

Khu rừng tràm rộng lớn thuộc nhiều địa phương ở miển Nam Việt Nam là những hệ sinh thái đặc biệt. Chúng vừa cung cấp các sản phẩm kinh tế cao (gỗ, tinh dầu, mật ong, tôm, cá…) vừa là nơi cư trú của nhiều loài động vật quý hiếm (các loài chim, khỉ, trăn…), vừa giữ vai trò cân bằng và bảo vệ môi trường. Bảo tồn, khôi phục và trồng mới các diện tích rừng tràm ở nước ta là vấn đề có ý nghĩa lớn về kinh tế, xã hội và môi trường.

Tràm là cây đa tác dụng, nguồn tài nguyên LSNG có nhiều triển vọng.

TRÀM LÁ DÀI (Melaleuca leucadendra) Ký hiệu: 15892
– Xuất xứ: Rifle Creek, Qld

– Ký hiệu: 15892

– Quyết định số: 3090/QĐ-BNN-KHCN ngày 8/8/2000 PTNT

– Tác giả: Viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Bộ

– Địa chỉ liên hệ: Viện Khoa học Lâm Nghiệp Nam Bộ

Số 1, Phạm Văn Hai, P. 1, Q. Tân Bình, TP. Hồ Chí Minh.

– Những đặc điểm ưu việt:

+ Chống chịu sâu bệnh trung bình. Trồng trên líp thấp đến líp cao.

+ Năng suất 35m3/ha/năm.

– Vùng áp dụng: Đồng bằng sông Cửu Long

– Khả năng cung cấp giống: hạt giống thu hái từ rừng giống và vườn giống tại Trạm thực nghiệm Lâm nghiệp Thạnh Hóa, Long An thuộc Viện KHLN Nam  Bộ.

 Tài liệu tham khảo

• Cây dược liệu cây Tràm gió - Melaleuca cajeputi Powell (M. minor Sm.)

• Cây Tràm nhỏ. Chè đồng, Chè cay - Melaleuca quinquenervia (Cav.) S.T. Blake (Myrtus quinquenervia Cav., Melaleuca leucadendra L. p.p.)

1. Đào Trọng Hưng (1995). Nghiên cứu đặc điểm sinh thái, sinh học và tinh dầu của cây Tràm (Melaleuca cajuputi
Powell (M. leucadendra auct. non (L.) L.)) ở vùng Bình Trị Thiên. Tóm tắt luận án PTS. Sinh học. Tr. 1-24 Hà Nội; 2.Lã
Đình Mỡi (2001). Cây Tràm – Melaleuca cajuputi Powell, 1809. Tài nguyên Thực vật có tinh dầu ở Việt Nam. Tập I (Lã
Đình Mỡi – Chủ biên). Tr. 274-285. Nxb Nông nghiệp – Hà Nội; 3. Phạm Hoàng Hộ (1992). Cây cỏ Việt Nam. Q. II. T.I.
Tr. 73. Montreal; 4. Võ Văn Leo, Bùi Thị Quỳnh Tiên, Ngô Văn Thu, 1993. Sơ bộ thăm dò thành phần hoá học một số
cây thuốc họ Myrtaceae. Tuyển tập Công trình nghiên cứu khoa học. Đại học Y dược Tp. Hồ Chí Minh. Tr. 30-31; 5.
Craven, L. A. & Barlow, B. A. (1997). New taxa and new combination in Melaleuca (Myrtaceae). Novon 7: 113-119; 6.
Doran, J. C. (1998). Cajuputi oil. In: Southwell, I. A. & Lowe, B. (Editors): Medicinal and aromatic plants – Industrial
profiles – Tea tree, the genus Melaleuca. Harwood Academic Publishers. Amsterdam, the Nethelands; 7. Doran, J. C.
(1999). Melaleuca cajuputi Powell. In: L. P. A. Oyen and Nguyen Xuan Dung (Editors): Plant Resources of South-East
Asia 19. Essential – Oil plants. pp. 126-131. Backhuys Publishers, Leiden; 8. Motl, O., Hodacova, J. & Ubik, k. (1990).
Composition of Vietnamese cajuput essential oil. Flavour and Fragrance Journal 5: 39-42; 9. Moudachirou, R., Gbenon,
J. D., Gaineu, F. X., Jean, F. U., Gagnon, H., Koumaglo, K. H. and Addae – Mensah, I. (1996). Leaf oil of Melaleuca
quiquenervia from Benin. Journal of Essential Oil Research 8: 67-69; 10. Nguyen Duy Cuong, Z. & Sery. V. (1994).
Antibacteria propecties of Vietnamese cajuput oil. Journal of Essential Oil Research 6: 63-67. 

Tải file đính kèm dưới đây